زیبایی شوم و هراس انگیز مدوزا

* پرجزییات ترین تصویری که تاکنون از سحابی مدوزا گرفته شده نه تنها زیبایی این ابر رنگین را نشان می دهد بلکه سرنوشتی که در انتظار خورشید خودمانست را نیز به ما یادآوری می کند: ستاره ای رو به مرگ که لایه های بیرونی پیکرش از آن جدا شده و در فضا پراکنده شده اند.

این رشته های برافروخته و مارگونه مواد پیکره ی یک ستاره ی رو به مرگند که در پایان زندگی به فضا پس زده شده. خود این ستاره ی آبی فام در سمت راست چارچوب تصویر دیده می شود. این تصویر در اندازه ی بزرگ تر- اندازه های دیگر را در این پیوند ببینید

اخترشناسان با کمک تلسکوپ بسیار بزرگ (وی‌ال‌تی، VLT) در رصدخانه ی جنوبی اروپا (ESO) در شیلی پرجزییات‌ترین تصویری که تاکنون از سحابی مدوزا گرفته شده را ثبت کرده اند. ستاره ی مرکز این سحابی با نزدیک شدن به دوران بازنشستگی، لایه های بیرونی‌اش را به فضا پس زده و این ابر رنگین و زیبا را پدید آورده است. در این تصویر می توانید سرنوشت خورشید را هم ببینید؛ ستاره ی تابناک ما هم سرانجام به یک چنین جرمی تبدیل خواهد شد.

مدوزا با نگاه کردن به چشم انسان ها، آنان را
سنگ می کرد. تصویر بزرگ تر- منبع

این سحابی سیاره ای (یا سیاره‌نمای) زیبا نام یک موجود ترسناک در اسطوره های یونان باستان را بر خود دارد: مدوزای گورگون. این سحابی که به نام شارپلس ۲-۲۷۴ هم شناخته می شود، در صورت فلکی دوپیکر (جوزا) جای دارد. گستردگی‌اش حدود چهار سال نوریست و در فاصله ی تقریبی ۱۵۰۰ سال نوری دیده می شود. سحابی مدوزا با وجود اندازه ی بزرگش، بی‌اندازه کم نور است و به سختی می توان آن را رصد کرد.

مدوزا یا مدوسا موجودی ترسناک و چندش آور بود که به جای مو، مارهایی بر سرش روییده بودند. در این سحابی، این مارها را به شکل رشته هایی از گاز برافروخته می بینیم. پرتوهای سرخ فام هیدروژن و پرتوهای سبزفام و کم نورترِ گاز اکسیژن تا بیرون از چارچوب این تصویر هم کشیده شده اند و با هم، نمایی هلال-مانند را در آسمان پدید آورده‌اند. ستارگان در این گام از دگرگونی هایشان، مواد را اغلب به گونه ی دوره ای پس می زنند که می تواند به پدید آمدن ساختارهایی فریبنده درون سحابی های سیاره ای بیانجامد.

این ابرهای رنگین و تماشایی گازی تا ده ها هزار سال ستاره ی مرکزی سحابی سیاره ای را در بر می گیرند [۱] و در چند هزار سال بعدی، به آرامی در فضای پیرامون پراکنده شده و ناپدید می گردند. این واپسین مرحله در ترادیسی ستارگانی مانند خورشید پیش از آن که زندگی فعالشان پایان یافته و تبدیل به کوتوله‌ی سفید شوند است. مرحله ی سحابی سیاره ای در زندگی یک ستاره، بخشی بسیار کوچک از کل زمان زندگی آنست- مانند بازه ی زمانی که در آن، یک کودک حباب صابونی را باد کرده و دور شدنش را تماشا می کند در برابر بازه ی زمانی کامل عمر انسان.

پرتوهای شدید و پرانرژی فرابنفشی که از ستاره ی بی‌اندازه داغ مرکز سحابی گسیلیده می شود بر گازهای پیرامون که در حال دور شدن‌اند تابیده و باعث می شوند اتم های آن الکترون از دست بدهند، در نتیجه چیزی که بر جا می ماند گازهای یونیده است. با بهره از رنگ های ویژه ی این گاز برافروخته می توان اجرام آسمانی را شناسایی کرد. برای نمونه، وجود تابش سبزفام از اکسیژن دوبار یونیده ([O III]) به عنوان ابزاری برای دیدن و یافتن سحابی های سیاره ای به کار می رود. اخترشناسان با به کار بردن فیلترهای مناسب می توانند این تابش را از گاز برافروخته جدا کنند و باعث شوند سحابی کم نور در برابر یک پس زمینه ی تیره تر آشکارتر شود.

در این نمای گسترده، آسمان پیرامون سحابی
مدوزا دیده می شود. اندازه ی بزرگ تر
اندازه های دیگر را در این پیوند ببینید

هنگامی که نخستین بار تابش سبز [O III] در سحابی ها دیده شد، اخترشناسان فکر کردند عنصر تازه ای را یافته اند و آن را نبولیوم نامیدند. بعدها پی بردند که این تنها تابشی در یک طول موج کمیاب [۲] است که از یک گونه ی یونیده ی عنصر آشنای اکسیژن گسیلیده شده.

این سحابی به نام آبل ۲۱ نیز شناخته می شود (نام رسمی تر: PN A66 21)، برگرفته از نام اخترشناس آمریکایی، جورج اوگدن آبل که در سال ۱۹۵۵ این جرم را یافت. دانشمندان برای مدتی درگیر این بحث بودند که آیا این ابر می تواند پَسمانده ی یک انفجار ابرنواختری باشد یا نه. ولی در دهه ی ۱۹۷۰ پژوهشگران توانستند جابجایی و دیگر ویژگی های مواد درون ابر را بسنجند و آشکارا آن را به عنوان یک سحابی سیاره ای شناسایی نمایند. [۳]

این تصویر بخشی از برنامه ی "گوهرهای کیهانی ESO" است و در آن از داده های دستگاه FORS (طیف نگار کاهنده ی کانون) بر روی تلسکوپ وی‌ال‌تی بهره گرفته شده.[۴]

در ویدیوی زیر، با بزرگنمایی بخشی از آسمان در صورت فلکی دوپیکر به سحابی مدوزا می رسیم. برای دریافت ویدیو در نگارش‌ها و اندازه های گوناگون به این پیوند بروید.

---------------------------------------------

یادداشت ها:

۱) برخلاف چیزی که به نظر می رسد، هسته ی ستاره ای سحابی مدوزا ستاره ی درخشان مرکز این تصویر نیست- این یک ستاره در پیش زمینه (نزدیک تر به ما)است که TYC 776-1339-1 نام دارد. ستاره ی مرکزی سحابی مدوزا یک ستاره ی آبی فام کم نورتر است که درست بیرون از مرکز ساختار هلالی سحابی، در بخش سمت راست تصویر نخست جای دارد.

۲) دلیل کمیابی این تابش آنست که در یک سازوکار ممنوع پدید آمده: گذارهایی که "دستورهای گزینش" کوانتومی آن ها را ممنوع کرده، ولی باز هم می توانند با احتمال پایینی رخ دهند. شناسه ی [O III] به معنای آنست که این تابش، یک گسیلش ممنوع است (نشان کروشه) که از اکسیژنِ (O) دوبار یونیده (III) گسیلیده شده.

۳) بر پایه ی این سنجش ها، سرعت گسترش این ابر در حدود ۵۰ کیلومتر بر ثانیه است- بسیار کُندتر از چیزی که برای یک پَسمان ابرنواختر انتظار می رود.

۴) برنامه ی گوهرهای کیهانی ESO یک نوآوری پیشگامانه برای تهیه ی عکس های اجرام جالب، فریبنده و یا از نظر دیداری گیرا با بهره از تلسکوپ های رصدخانه ی جنوبی اروپا، برای هدف های آموزشی و دسترسی همگانی است. در این برنامه، زمان هایی از تلسکوپ های بهره گرفته می شود که آن زمان ها برای رصدهای علمی کاربردی ندارد. همه ی داده های گرد آمده می توانند برای هدف های علمی هم مناسب باشند، و با ورود به بایگانی علمی ESO، در دسترس همه ی اخترشناسان قرار خواهند گرفت.

چهره ی کامل این سحابی را اینجا هم دیده بودید: * سحابی مدوسا

واژه نامه:

ESO - Very Large Telescope - Chile - Medusa Nebula - star - Sun - planetary nebula - Greek mythology - Gorgon Medusa - Sharpless 2-274 - constellation of Gemini - The Twins - snake - serpentine filament - nebula - hydrogen - oxygen - stellar core - soap bubble - ultraviolet - electron - ionised gas - [O III] - nebulium - element - Abell 21 - PN A66 21 - George O. Abell - supernova - FOcal Reducer and low dispersion Spectrograph - FORS - VLT - TYC 776-1339-1 - quantum selection rule - supernova remnant - ESO Cosmic Gems

منبع: رصدخانه ی جنوبی اروپا (ESO)

برگردان: یک ستاره در هفت آسمان