سحابی زیبای "پروانه مینکوفسکی"

* رنگ های روشنی که در این تصویر سوسو می زنند، پیچیدگی چشمگیر سحابی دو-فواره ای یا سحابی "فواره های دوقلو" را نشان می دهند. 

در این تصویر تازه ی تلسکوپ فضایی اِسا/ناسای هابل، پوسته های این سحابی و توده های گسترنده ی گازی‌اش با جزییاتی خیره کننده دیده می شوند. دو لَپ (lobe) رنگین کمانی از مواد از سامانه ی ستاره ای مرکزی به بیرون کشیده شده. در این دو لپ دو فواره ی گازی غول آسا وجود دارد که دارند با سرعتی بیش از یک میلیون کیلومتر بر ساعت از سامانه ی ستاره ای به بیرون می جهند.

این تصویر در اندازه ی بزرگ تر و گسترده تر

این پروانه ی کیهانی به چندین نام شناخته می شود از جمله "پروانه"، "فواره های دوقلو"، "بال های یک پروانه"، "پروانه ی مینکوفسکی"، و نام کمتر شاعرانه ی "PN M2-9".

در عنوان "PN M2-9"، حرف M نشانگر نام رودولف مینکوفسکی است، اخترشناس آلمانی-آمریکایی که این سحابی را در سال ۱۹۴۷ یافت. PN هم اشاره به این واقعیت دارد که M2-9 یک سحابی سیاره ای (سیاره نما) است. پوسته های گازی برافروخته و رو به گسترش که به روشنی در این تصویر می بینید نمایانگر گام های پایانی زندگی یک ستاره ی پیر با جرم کم تا میانگینند. این ستاره لایه های بیرونی‌اش را پس زده و اکنون هسته اش که برهنه شده دارد این لایه ها را روشن می کند، فرآیندی که به نمایشی زیبا و دیدنی از نور انجامیده. ولی سحابی M2-9 تنها یک سحابی سیاره ای نیست، بلکه یک سحابی دوقطبی هم هست.

حرکت پیش‌رونده ی فواره های سحابی M2-9 در
مدت چند سال.

سحابی های سیاره ای معمولی "یک" ستاره در مرکزشان دارند ولی سحابی های دوقطبی دو ستاره در مرکز دارند که با هم یک سامانه ی دوتایی را ساخته اند. اخترشناسان پی برده اند که دو ستاره ی مرکز این سحابی تقریبا هم-جرم خورشیدند، ستاره ی کوچک تر با جرم ۰.۶ تا ۱.۰ برابر خورشید و همدمش ۱.۰ تا ۱.۴ برابر جرم خورشید. ستاره ی بزرگ تر دارد به پایان زندگی‌اش نزدیک می شود و چندیست که لایه های بیرونی‌اش را به فضا پس زده، در حالی که همدمش گام های بیشتری از زندگی‌ اش را گذرانده و به یک کوتوله ی سفید تبدیل شده است.

شکل ویژه ی بال های این پروانه به احتمال بسیار در اثر چرخش دو ستاره ی مرکزی به گِرد یکدیگر پدید آمده است. باور بر اینست که کوتوله ی سفید دارد به گرد همدمش می چرخد و از همین رو گازهایی که از ستاره ی رو به مرگ پس زده شده به جای این که به شکل یک کره ی یکنواخت گسترده شود، به درون دو لَپ کشیده می شود. ولی اخترشناسان هنوز هم بر سر این که آیا همه ی سحابی های دوقطبی توسط ستاره های دوتایی پدید آمده اند یا نه توافق ندارند. در همین حال، بال های این سحابی همچنان در حال گسترشَند و اخترشناسان با اندازه گیری نرخ این گسترش به این نتیجه رسیده اند که تنها ۱۲۰۰ سال از عمر آن می گذرد.

درون بال ها، دو لکه ی آبی فام کم نور را می بینیم که مانند رگ هایی به طور افقی از دو ستاره ی مرکزی رو به بیرون کشیده شدند. اگرچه ممکن است این دو لکه در همسنجی با رنگ های رنگین کمانی سحابی، کم سو و ناچیز به نظر برسند ولی در واقع آن ها همان دو فواره ی پرانرژی و خشنی هستند که دارند با سرعت هایی بیش از ۱ میلیون کیلومتر بر ساعت از مرکز به فضا می جهند. این پدیده نیز از دستاوردهای سامانه ی دوتایی مرکز سحابی است. این فواره ها به آرامی جهت گیری خود را تغییر می دهند و همچنان که توسط گرانش سامانه ی دوتایی کشیده می شوند، درون لَپ ها حرکتی پیش‌رونده (تقدیمی) انجام می دهند [تصویر پویای (gif) روبرو را ببینید].

دو ستاره ی مرکزی این سحابی تقریبا هر ۱۰۰ سال یک بار به گرد یکدیگر می چرخند. این چرخش نه تنها بال های پروانه و دو فواره را پدید آورده، بلکه به کوتوله ی سفید اجازه داده تا گازهای همدم بزرگ ترَش را بکِشد و یک قرص بزرگ از مواد به گستردگی‌ ۱۵ برابر مدار پلوتو پیرامون دو ستاره پدید آورد! این قرص با وجود بزرگی باورنکردنی‌اش، باز هم کوچک تر از آنست که در این تصویر هابل دیده شود.

سحابی M2-9 با فاصله ی ۴۲۰۰ سال نوری از زمین، در راستای صورت فلکی ماراَفسای جای دارد.

تلسکوپ هابل در گذشته با کمک دوربین میدان گسترده ی سیاره ای شماره ۲ی خود (WFPC2) عکس دیگری از سحابی M2-9 گرفته بود که در سال ۱۹۹۷ منتشر شد. این نگارش داده های تازه تری را در بر دارد که با کمک دستگاه طیف نگار تصویربرداری تلسکوپ فضایی هابل (STIS) گرد آمده.

نگارشی از این تصویر توسط جودی اشمیت وارد رقابت های پردازش تصویر گنج های پنهان هابل شده.

در همین زمینه: * هم‌ترازی اسرارآمیز سحابی های سیاره ای دوقطبی   

واژه نامه:

NASA - ESA - Hubble Space Telescope - Twin Jet Nebula - nebula - star - lobe - PN M2-9 - Rudolph Minkowski - planetary nebula - core - bipolar nebula - binary star system - Sun - white dwarf - rainbow - jet - precess - butterfly - Pluto - Wide Field Planetary Camera 2 - Space Telescope Imaging Spectrograph - STIS - Hubble’s Hidden Treasures - Judy Schmidt

منبع: spacetelescope

برگردان: یک ستاره در هفت آسمان