همسایه وسواسی کهکشان ما

* بسیاری از کهکشان ها انباشته از گرد و غبارند، در حالی که دیگران تنها رگه هایی تیره از دوده های مات کیهانی دارند که در لابه لای گازها و ستارگانشان پیچ و تاب خورده. ولی موضوع این تصویر چیز نامعمولیست- یک کهکشان کوچک به نام IC ۱۶۱۳، یک پاکیزه ی وسواسی تمام عیار!

این عکس تازه ایست که با بهره از دوربین OmegaCAM روی تلسکوپ پیمایشی وی‌ال‌تی (VST) در رصدخانه ی جنوبی اروپا، در شیلی گرفته شده. [۱]

کهکشان کوتوله ی نامنظم IC ۱۶۱۳- این تصویر در دو اندازه ی دیگر: بزرگ تر (۹ مگ)- بسیار بزرگ تر (۲۱.۳ مگ)

IC ۱۶۱۳ گرد و غبار بسیار کمی دارد که به اخترشناسان اجازه می دهد آنچه درونش است را با وضوحی عالی ببینند. تنها مساله ی نما و ظاهر نیست؛ پاکیزگی این کهکشان برای شناخت ما از کیهان پیرامون بسیار ارزشمند است.

IC ۱۶۱۳ یک کهکشان کوتوله در صورت فلکی نهنگ (به تازی: قیطس) است. این تصویرِ VST زیبایی نامتعارف IC ۱۶۱۳ را نشان می دهد، همه ی ستارگان و گازهای درخشان صورتی، با جزییاتی عالی.

ستاره شناس آلمانی، ماکس ولف IC ۱۶۱۳ را در سال ۱۹۰۶ یافت. در سال ۱۹۲۸، والتر باده که هم‌میهن ولف بود توانست با بهره از تلسکوپ ۲.۵ متری پرقدرت ترِ رصدخانه ی مونت ویلسون کالیفرنیا تک ستارگان این کهکشان را نیز آشکار کند. اخترشناسان به کمک این رصدها دریافتند که این کهکشان می بایست به راه شیری بسیار نزدیک باشد، زیرا در نزدیک ترین کهکشان ها هم تنها می شد تک ستارگان بسیار درخشان آن ها را نمایان کرد.

نمای گسترده از کهکشان IC ۱۶۱۳ و آسمان
پیرامونش- این تصویر در دو اندازه ی دیگر:
بزرگ- بسیار بزرگ (۸ مگ)

اکنون تایید شده که این کهکشان به راستی عضو گروه محلی است، گروهی با بیش از ۵۰ کهکشان از جمله کهکشان خودمان، راه شیری. IC ۱۶۱۳ تنها ۲.۳ میلیون سال نوری از ما فاصله دارد و به دلیل نزدیکیش به نسبت خوب بررسی شده. اخترشناسان پی برده اند که این کهکشان یک کوتوله ی نامعمول است که بسیاری از ویژگی های کهکشان های کوتوله ی دیگر را ندارد، از جمله یک قرص پرستاره که در برخی از کهکشان های کوچک دیده شده.

با این حال IC ۱۶۱۳ کمبودی دارد که آن را بسیار پاکیزه کرده. ما فاصله ی این کهکشان را با دقتی چشمگیر اندازه گرفته ایم. این دقت تا اندازه ای به خاطر کم بودن گرد و غبار، هم در خود IC ۱۶۱۳ و هم در کهکشان خودمان در راستای خط دید ما از آنست- چیزی که مشاهداتی بسیار روشن تر و پروضوح تر را امکان پذیر کرده. [۲]

دلیل دیگری که توانسته ایم فاصله ی IC ۱۶۱۳ را با دقت بالا اندازه بگیریم اینست که این کهکشان دارای شمار چشمگیری ستاره از دو گونه است: متغیرهای قیفاووسی و متغیرهای آرآر شلیاقی [۳]. هر دوی این گونه از ستارگان تپش هایی منظم دارند: در بازه های زمانی ثابتی، بزرگ تر و درخشان تر می شوند.

چنان چه ما از زندگی روزانه ی خود روی زمین فهمیده ایم، اجرام درخشانی مانند لامپ یا شعله ی شمع هر چه از ما دورتر باشند کم نورتر دیده می شوند. اخترشناسان از همین نکته ی منطقی ساده برای اندازه گرفتن فاصله ی دقیق اجرام کیهانی کمک می گیرند: اگر درخشندگی واقعی (ذاتی) جرمی را بدانند، از روی میزان نور دیده شده اش می توانند فاصله ی دقیقش را اندازه بگیرند.

متغیرهای قیفاووسی و آرآر شلیاقی این ویژگی بیمانند را دارند که دوره های تپش آن ها (کم و زیاد شدن نورشان) به طور مستقیم به درخشندگی ذاتیشان مربوط است. بنابراین اخترشناسان با اندازه گیری سرعت این نوسان نور می توانند درخشندگی ذاتی آن ها را به دست آورند. سپس می توانند این مقدار را با درخشش ظاهری آن ها [درخششی که از زمین می بینیم] مقایسه کرده و فاصله ای که باید در آن باشند تا به مقدار دیده شده کم‌نور شوند را به دست آورند.

ستارگانی که درخشندگی ذاتیشان را می دانیم برای اخترشناسان همانند شمع های استاندارد رفتار می کنند، بسیار مانند شمعی با روشنایی معین که در فاصله ای از ماست و با دیدن سوسوی نورش، می توانیم فاصله ی دقیقش را اندازه بگیریم.

اخترشناسان با بهره از شمع های استاندارد -مانند همین ستارگان متغیر درون IC ۱۶۱۳ و ابرنواخترهای کمتر رایج رده ی Ia، که می توانند از فاصله های بسیار بیشتری نسبت به ستارگان متغیر دیده شوند- یک نردبان فاصله ی کیهانی بر پا کرده اند که به ژرفای کیهان می رسد.

چند دهه پیش، همین IC ۱۶۱۳ به اخترشناسان کمک کرد تا به شیوه ی کاربری ستارگان متغیر برای جدول بندی گستره های پهناور کیهانی پی ببرند. این برای یک کهکشان کوچک و بی ریخت چیز کمی نیست!

در ویدیوی زیر، پهنه ی فضا در صورت فلکی نهنگ بزرگنمایی می شود تا به کهکشان IC ۱۶۱۳ برسد. برای دریافت ویدیو در اندازه ها و نگارش های گوناگون به این پیوند بروید:

----------------------------------------------------------

یادداشت ها:

۱] دستگاه OmegaCAM یک دوربین ۳۲-سی‌سی‌دیِ ۲۵۶ میلیون پیکسلی است که بر روی تلسکوپ پیمایشی ۲.۶ متری وی‌ال‌تی در رصدخانه ی پارانال در شیلی نصب شده. در این پیوند می توانید عکس های بیشتری که با این دوربین گرفته شده را ببینید.

۲] غبار کیهانی از عنصرهای سنگین تر نسبت به هیدروژن و هلیوم درست شده، مانند کربن و آهن، به همراه مولکول هایی درشت تر. غبار نه تنها جلوی نور را می گیرد و دیدن اجرام پوشیده در غبار را سخت تر می کند، بلکه نور ستارگان (بیش از همه نور آبی) را هم می پراکند. در نتیجه، غبار کیهانی باعث می شود اجرام از پشت تلسکوپ سرخ تر از چیزی که واقعا هستند دیده شوند. اخترشناسان می توانند به هنگام بررسی اجرام، این تاثیر سرخگرایی را اندازه گرفته و کنار بزنند. با این حال، هر چه این سرخگرایی کمتر باشد، رصد با دقت بیشتری می تواند انجام بگیرد. [درین باره ببینید: * ذره ای از غبار میان ستاره ای]

۳] به جز ابرهای ماژلان، IC ۱۶۱۳ تنها کهکشان کوتوله ی نامنظم در گروه محلی کهکشان هاست که متغیرهای آرآر شلیاقی در آن شناسایی شده.

-------------------------------------------------

تلگرام یک ستاره در هفت آسمان:

https://telegram.me/onestar_in_sevenskies

واژه نامه:

soot - star - OmegaCAM - ESO - VLT Survey Telescope - galaxy - IC 1613 - cosmic dust - dwarf galaxy - constellation of Cetus - The Sea Monster - VST - Max Wolf - Walter Baade - Mount Wilson Observatory - Milky Way - Local Group - irregular dwarf - Cepheid variable - RR Lyrae variable - Earth - standard candle - Type Ia supernova - CCD - element - carbon - iron - molecule - Magellanic Cloud

منبع: رصدخانه ی جنوبی اروپا (ESO)

برگردان: یک ستاره در هفت آسمان