خاک و غبار ماه برای سلول‌های بدن انسان بسیار کشنده و مرگبار است

* می‌گویند در فضا عطسه‌ای شنیده نمی‌شنود. ولی فضانورد آپولو ۱۷، هریسون اشمیت در سال ۱۹۷۲، پس از بازگشت به درون گردونه‌ی فرماندهی چلنجر آپولو بارها و بارها عطسه کرد.

اشمیت یک روز پس از پیاده‌روی روی ماه، به طور اتفاقی بخشی از خاک‌های ماه که وی به همراه فرمانده‌اش به درون چلنجر آورده بودند را استنشاق کرد. او یک روز کامل را از چیزی که خودش "تب یونجه‌ی ماه" نامید رنج برد. آبریزش چشمی و تپش گلو پیدا کرد و یک بند روی عطسه افتاد.

غبار ماه به لباس فضانوردان می‌چسبد و اگر با نفس آنها وارد ریه‌شان شود، آسیب‌های جدی به آنها خواهد زد. تصویر بزرگ‌تر

نه، اشمیت به ماه حساسیت  (آلرژی) نداشت. دانشمندان ناسا اکنون می‌دانند که ذرات غبار ماه -به ویژه کوچک‌ترین و تیزترین آنها- خطری آشکار برای سلامت فضانوردان دارند. در پژوهشنامه‌ی تازه‌ای که در شماره‌ی ماه آوریل نشریه‌ی جئوهلث (GeoHealth) منتشر شده، میزان خطر این ذرات برای سلول‌های بدن بررسی شده؛ و یافته‌های آن به اندازه‌ی سمت تاریک ماه شوم و تاریک است. در چند آزمایشِ انجام شده در آزمایشگاه، یک پیمانه از نمونه‌ی همانندسازی شده‌ی غبار ماه بررسی شد و نتیجه این بود که این خاک به اندازه‌ای مرگبار است که اگر سلول‌های مغز و ریه در معرض آن باشند، می‌تواند تا ۹۰ درصد آنها را نابود کند.

دردسر پیچیده‌ی غباری

رفتار خاک و غبار روی ماه کمی متفاوت با خاک و غبار زمین است. نخست این که، ذراتش تیز و برنده است. از آنجایی که روی ماه هیچ بادی نمی‌ورد، هیچ فرسایشی هم در کار نیست. ذرات خاک و غبار ماه -که بیشترش دستاورد برخورد [و شکستن] ریزشهاب‌سنگ‌ها است- همان جور لبه‌تیز و برنده به جا می‌مانند و اگر با نفسی عمیق وارد ریه‌ی فضانورد شوند به آسانی می‌توانند سلول‌های آن را ببرند و به درونشان نفوذ کنند.

افزون بر این، غبار ماه می‌تواند شناور شود. ماه هیچ جَوی ندارد که از آن در برابر بمباران پیوسته‌ی ذرات باردارِ باد خورشیدی نگاهبانی کند، از همین رو خاک آن می‌تواند الکتریسیته‌ی ساکن الکتریکی گرفته و مانند یک لباس، چسبندگی ایستا پیدا کنند.

به نوشته‌ی این پژوهشگران، "این بار الکتریکی می‌تواند به اندازه‌ای نیرومند باشد که ذرات خاک عملا از سطح جدا شده و شناور شوند.» [خوانده بودید: * جست و خیز شن‌های ماه]

از همین رو، این غبارها به آسانی می‌توانند به گوشه و درز و شکاف‌های لباس فضانورد چسبیده و با او وارد فضاپیما شوند. این ذرات آزاد می‌توانند راه دستگاه‌های حساس را ببندند، زیپ‌ها را پر کنند، لباس‌ها را خراب کنند، و اگر به طور اتفاقی وارد بدن فضانورد شوند، به او آسیب برسانند- چیزی که برای اشمیت رخ داد و او حس کرد.

ساختن غبار ماه

در این پژوهش تازه، گروهی از دانشمندان دانشگاه استونی بروک نیویورک در پی این برآمدند که میزان خطر مقداری از غبار ماه -به اندازه‌ای که بتواند ریه را پر کند- واقعا چقدر خواهد بود. از آنجایی که خاک واقعی ماه روی زمین در دسترس نیست [چیزی بیش از آنچه فضانوردان آورده بودند-م]، دانشمندان خاک پنج بخش زمین را برای خاک پنج بخش ماه همانندسازی کردند. از جمله‌ی این نمونه‌های ساخته شده، خاکستر آتشفشانی از آریزونا، غبار به دست آمده از جریان گدازه‌ در کلرادو، و یک گَرد (پودر) شیشه‌ای ساخته شده در آزمایشگاه که برای بررسی خاک ماه، مانند همین پژوهش، در سازمان زمین‌شناسی آمریکا تولید شده بود.

دانشمندان با آمیختن مستقیمِ این خاک‌ها با سلول‌های ریه‌ی انسان و سلول‌های مغز موش که در آزمایشگاه تکثیر شده بودند، میزان تاثیر خاک ماه بر اندام انسان را اندازه گرفتند. آنها هر یک از نمونه‌های خاک را بر پایه‌ی دانه‌هایشان، سه بخش کردند، نرم‌ترینِ آنها تنها چند میکرومتر پهنا داشتند (کوچک‌تر از قطر موی انسان) و به آسانی می‌توانستند به درون ریه‌ی انسان فرو کشیده شوند.

هنگامی که ۲۴ ساعت بعد، به سراغ سلول‌ها رفتند دریافتند که هر سه دسته خاک، سلول‌های مغز و ریه را به اندازه‌ای از بین برده بودند. ریزدانه‌ترین خاک، بیشترین آسیب را زده بود و تا ۹۰ درصد سلول‌هایی که در معرضش بودند را کشته بود. سلول‌هایی که به طور کامل نابود نشده بودند، نشانه‌هایی از آسیب دی‌ان‌ای در آنها دیده می‌شد، چیزی که اگر ترمیم نشود می‌تواند به سرطان یا بیماری‌های تباهی عصب‌ (نورودژنراسیون) بیانجامد.

پژوهشگران نوشته‌اند: «روشن است که پرهیز از استنشاق غبار ماه برای ماموریت‌های آینده مهم خواهد بود.» ولی به گفته‌ی آنها، در کاوش‌های انسانی روی ماه در دهه‌های آینده، احتمال این که چنین چیزی به طور شانسی رخ دهد وجود دارد.

خوشبختانه ناسا از مدت‌ها پیش به طور جدی پیگیر این موضوع بوده و دارد روی چند روش کاهش غبار کار می‌کند. یکی از راهکارهای امیدبخش اینست: پوشش‌های حسمند با یک سپر غبار الکترودینامیک (Electrodynamic Dust Shield)- این سپر در اصل ورقه‌هایی باردار است که با تولید جریان‌های الکتریکی در سیم‌های نازک، غبار را دور می‌کنند. آزمایش‌های نخست کار این سپرها را خوب نشان داده‌اند و برخی از آنها نیز هم‌اکنون دارد در ایستگاه فضایی بین‌المللی آزمایش می‌شود. هنوز روشن نیست که این ورقه‌ها می‌توانند در لباس فضانوردان هم به کار روند یا نه.

--------------------------------------------

تلگرام و توییتر یک ستاره در هفت آسمان:

telegram.me/onestar_in_sevenskies

twitter.com/1star_7sky

واژه‌نامه:

Apollo 17 - astronaut - Harrison Schmitt - Challenger - command module - moon - lunar hay fever - sneezing - NASA - GeoHealth - lung - brain - cell - Earth - micrometeorite - solar wind - charged particle - electrostatic - static cling - Stony Brook University - New York - volcanic ash - Arizona - Colorado - lava flow - U.S. Geological Survey - graininess - DNA - cancer - neurodegenerative disease - Electrodynamic Dust Shield - International Space Station

منبع: Space.com

برگردان: یک ستاره در هفت آسمان