سرگذشت شگفت‌انگیز یکی از درخشان‌ترین ستارگان کهکشان راه شیری

* نبرد میان سه خواهر و برادر چموش و سرکش می‌توانسته فورانی سهمگین را در پی آورده باشد.

برای نابود کردن ستاره‌ی هیولاپیکر "اتا شاه‌تخته" (اتا کاریتا)، یکی از درخشان‌ترین ستارگانِ شناخته شده‌ی کهکشان راه شیری، چیزی بیش از یک فوران سهمگین نیاز است. حدود ۱۷۰ سال پیش، اتا شاه‌تخته فوران کرد و در این فوران، انرژی‌ای تقریبا هم‌ارز انفجار یک ابرنواختر استاندارد را آزاد کرد.

این پویانمایی نشان می‌دهد که چگونه ستاره‌ی بزرگ اتا شاه‌تخته در دهه‌ی ۱۸۴۰ از یک فوران سهمگین جان به در برد.۱- اتا شاه‌تخته در آغاز عضو یک سامانه‌ی سه‌تایی بود. دو ستاره‌ی بزرگ‌تر (A و B) به هم نزدیک‌تر بودند و سومی (C) مدارش بسیار کشیده‌تر بود.۲- از آن دو ستاره‌ی نزدیک به هم، ستاره‌ی بزرگ‌تر (A) به روزهای پایانی زندگی‌اش نزدیک شده و پف می‌کند و بیشتر موادش را به کام همدمش (B) می‌ریزد، در نتیجه این همدم (همان B) بزرگ شده و بی‌اندازه درخشان می‌شود.۳- ستاره‌ی مالباخته (A) که لایه‌های هیدروژنش را از دست داده، تنها هسته‌ی هلیومی‌اش را دارد. به دلیل این دادوستد جرم که تراز (تعادل) سامانه را به هم زده، ستاره‌ی هلیومی (A) از همدم هیولا-شده‌اش (B) دور شده و بر سر راهِ ستاره‌ی دورتر (C) قرار می‌گیرد.۴- برهم‌کنش این دو باعث می‌شود جای خود را به یکدیگر بدهند: B به دورتر پرتاب شده و C که از آغاز دور بود، جای آن را کنار ستاره‌ی بزرگ میانی (B) بگیرد، ولی سرانجام به درون این ستاره‌ی بزرگ فرو رفته و توسط آن بلعیده می‌شود.۵- این همنوع‌خواری به یک رویداد انفجاری می‌آنجامد که مواد را در دو جهت از ستاره‌ی بزرگ به بیرون پرتاب می‌کند و ساختاری دو-لوبی به نام سحابی دوقطبی آدمک را پدید می‌آورد.۶- آن ستاره‌ی کوچک‌تر (C) که جان به در برده هم دیگر در مداری بسیار کشیده و برون‌مرکز به گرد ستاره‌ی بزرگ آرام می‌گیرد. این ستاره در مدارش، هر ۵.۵ سال یکبار وارد پوشش گازی ستاره‌ی بزرگ می‌شود و موج‌های شوکی پدید می‌آورد که در طیف پرتو ایکس دیده می‌شوند.

 پیوست سمت چپ عکس سحابی آدمک که به گرد سامانه‌ی دوستاره‌ای اتا-شاه‌تخته درست شده را نشان می‌دهد و پیوست سمت راست هم واضح‌ترین تصویری که تاکنون از مرکز این سامانه گرفته شده را در بر دارد.

با این همه، این بررون‌ریزی نیرومند برای نابود کردن ستاره کافی نبود، و اخترشناسان تا به امروز در پی یافتن سرنخ‌هایی برای توضیح دادن این برون‌ریزی بوده‌اند. اگرچه آنها نمی‌توانند در زمان به عقب برگشته و به میانه‌های سده‌ی ۱۹ میلادی بروند تا این فوران را به طور زنده ببینند، ولی می‌توانند بازپخش بخشی از این رویداد را ببینند- بازپخش توسط پرتوهایی از انفجار که از مسیری دیگر به زمین رسیده‌اند. این نورها به جای این که در پی انفجار در سده‌ی ۱۹، یک راست به سوی زمین بیایند، از مسیر دیگری رفته بوده و با بازتاب یافتن از روی ابرهای غبار میان‌ستاره‌ای، مسیرشان تغییر کرده و رو به زمین آمده‌اند و تازه اکنون -پس از ۱۷۰ سال- دارند به زمین می‌رسند؛ چیزی که به نام پژواک یا اکوی نور شناخته می‌شود.

شگفت اینجاست که سنجش‌های تازه از فوران سده‌ی ۱۹، که به کمک تلسکوپ‌های روی زمین انجام شده نشان می‌دهد که موادِ بیرون زده دارند با سرعت‌هایی رکوردشکن، تا ۲۰ برابر سرعت چشمداشتی اخترشناسان گسترده می‌شوند. این سرعت‌ها بیشتر مانند سرعت سریع‌ترین موادیست که توسط موج یک انفجار ابرنواختری پرتاب شده‌اند، نه توسط بادهای آرام و کندی که انتظار داریم از ستارگان بزرگ، پیش از مرگشان به بیرون بوَزَد.

پژوهشگران بر پایه‌ی داده‌های تازه می‌گویند فوران دهه ی ۱۸۴۰ احتمالا در پی درگیری درازمدت سه ستاره‌ی خشن و چموش هم‌خانواده پدید آمده بوده، که باعث شده یکی از آنها بمیرد و دو تای دیگر یک سامانه‌ی دوتایی بسازند. اوج این درگیری احتمالا یک انفجار خشن بوده، زمانی که اتا شاه‌تخته یکی از دو همدمش را بلعید و جرمی هم‌ارز ۱۰ برابر جرم خورشید را به فضا پرتاب کرد. این مواد پرتاب شده لوب‌های دوقطبی غول‌پیکری پدید آوردند که در عکس‌های امروزی مانند یک ساختار دمبل-شکل به نام سحابی آدمک دیده می‌شود.

 این ویدیو در اندازه‌ی گسترده‌تر

* توضیح ویدیو
این پویانمایی نشان می‌دهد که چگونه ستاره‌ی بزرگ اتا شاه‌تخته در دهه‌ی ۱۸۴۰ از یک فوران سهمگین جان به در برد.
۱) اتا شاه‌تخته در آغاز عضو یک سامانه‌ی سه‌تایی بود. دو ستاره‌ی بزرگ‌تر به هم نزدیک‌تر بودند و سومی مدارش بسیار کشیده‌تر بود.
۲) از آن دو ستاره‌ی نزدیک به هم، ستاره‌ی بزرگ‌تر به روزهای پایانی زندگی‌اش نزدیک شده و پف می‌کند و بیشتر موادش را به کام همدمش می‌ریزد، در نتیجه این همدم بزرگ شده (۱۰۰ برابر جرم خورشید) و بی‌اندازه درخشان می‌شود.
۳) ستاره‌ی مالباخته که لایه‌های هیدروژنش را از دست داده، تنها هسته‌ی هلیومی‌اش را دارد. به دلیل این دادوستد جرم که تراز (تعادل) سامانه را به هم زده، ستاره‌ی هلیومی از همدم هیولا-شده‌اش دور شده و بر سر راهِ ستاره‌ی دورتر قرار می‌گیرد.
۴) برهم‌کنش این دو باعث می‌شود جای خود را به یکدیگر بدهند: ستاره‌ی هلیومی به دورتر پرتاب شده و آن یکی که از آغاز دور بود، جایش را کنار ستاره‌ی بزرگ میانی می گیرد، ولی سرانجام به درون این ستاره‌ی بزرگ فرو رفته و توسط آن بلعیده می‌شود.
۵) این همنوع‌خواری به یک رویداد انفجاری می‌آنجامد که مواد را در دو جهت از ستاره‌ی بزرگ به بیرون پرتاب می‌کند و ساختاری دو-لوبی به نام سحابی دوقطبی آدمک را پدید می‌آورد.
۶) آن ستاره‌ی کوچک‌تر که جان به در برده هم دیگر در مداری بسیار کشیده و برون‌مرکز به گرد ستاره‌ی بزرگ آرام می‌گیرد. این ستاره در مدارش، هر ۵.۵ سال یکبار وارد پوشش گازی ستاره‌ی بزرگ می‌شود و یک موج‌های شوکی پدید می‌آورد که در طیف پرتو ایکس دیده می‌شوند.

--------------------------------------------

تلگرام و توییتر یک ستاره در هفت آسمان:

telegram.me/onestar_in_sevenskies

twitter.com/1star_7sky

واژه‌نامه:

star - Eta Carinae - Milky Way galaxy - supernova - Earth - interstellar dust - light echo - blast wave - binary system - Sun - bipolar lobes - dumbbell - Homunculus Nebula

منبع: hubblesite

برگردان: یک ستاره در هفت آسمان